 |
| GS-TS Ngô Đức Thịnh |
http://vietnam.vnanet.vn/vnp/vi-vn/13/6/6/42945/default.aspx
Phóng viên: Vấn
đề hầu đồng (nghi thức tín ngưỡng tiêu biểu nhất của đạo Mẫu) đang được
dư luận hết sức quan tâm, đặc biệt khi nghi thức tín ngưỡng này đang
được làm hồ sơ đệ trình lên UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật
thể của nhân loại. Không phải ngẫu nhiên một nghi thức tín ngưỡng gây ra
nhiều tranh cãi với nhiều ý kiến trái chiều lại được các chuyên gia
trong và ngoài nước đánh giá rất cao như vậy. Với tư cách là một trong
những nhà nghiên cứu đã giành gần như cả cuộc đời nghiên cứu đạo Mẫu,
ông có thể giới thiệu những giá trị lớn nhất của đạo Mẫu với cộng đồng
để giúp dư luận trong và ngoài nước hiểu rõ hơn về tín ngưỡng dân gian
thuần Việt này, thưa ông?
Giáo sư Ngô Đức Thịnh: Theo tôi, đạo Mẫu có 4 vấn đề gắn với cộng đồng.
Một là: Nó mang ý nghĩa về mặt thế giới quan. Người Việt của chúng ta từ rất sớm đã đưa ra quan niệm người mẹ tự nhiên. Có nghĩa là vừa là người sinh ra mình, vừa là mẹ tự nhiên: Mẫu Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thoải. Đạo Mẫu coi tự nhiên là một người mẹ và tôn thờ.
Hai là: Đạo Mẫu là một tín ngưỡng hiện sinh, hướng về đời sống hiện sinh của con người. Đạo Mẫu mang cho con người sống ở trên đời này ba điều: Phúc – Lộc – Thọ. Đó là những ước muốn vĩnh hằng của con người. Đạo Mẫu không quan tâm đến con người sau khi chết sẽ như thế nào, mà chỉ quan tâm đến con người hiện tại, với 3 ước muốn là: sức khỏe, tiền tài và quan lộc. Đây cũng chính là lý do tại sao trong đời sống ngày càng hiện đại bao nhiêu thì đạo Mẫu lại càng cần thiết. Bởi nó thể hiện đúng những ước muốn khách quan của con người. Con người sinh ra ai cũng đều mong muốn mình có có sức khỏe, có tiền tài, được thăng quan tiến chức.
Ba là: Đạo Mẫu được coi là một tín ngưỡng thể hiện rõ chủ nghĩa yêu nước đã được tâm linh hóa, tín ngưỡng hóa. Điều đó thể hiện rõ nhất trong các vị thần mà đạo Mẫu tôn thờ. Trong đạo Mẫu, có khoảng 50 vị thần. Hầu hết các vị thần này đều là những nhân vật lịch sử có công với dân tộc hay đã được dân tộc lịch sử hóa, ví dụ như Đức Thánh Trần trong Đạo Mẫu đó chính là Trần Hưng Đạo. Vấn đề tôn thờ dân tộc, gắn với dân tộc đã được thể hiện rất rõ trong tín ngưỡng thờ các vị thần của đạo Mẫu.
Do đó, đạo Mẫu chính là người mẹ gắn với dân tộc. Và một khi lòng yêu nước trở thành một tín ngưỡng của dân tộc thì sức mạnh của nó sẽ ghê gớm đến nhường nào. Đây cũng chính là cái hay của Việt Nam mà được quốc tế ca ngợi “lòng yêu nước, gắn với vấn đề tín ngưỡng”.
Bốn là: Đạo Mẫu là một tín ngưỡng đa văn hóa. Đây là một ý nghĩa duy nhất chỉ có ở tín ngưỡng của Việt Nam. Trong 40 – 50 vị thần mà đạo Mẫu tôn thờ, thì có tới hơn chục vị thần là người dân tộc thiểu số.
Tôi lấy ví dụ: nếu vị thần hiện thân lên là người Tày thì ăn mặc theo kiểu Tày; người Nùng thì ăn mặc theo kiểu Nùng, người Khơ Me thì ăn mặc theo kiểu Khơ Me; và kèm theo nó thì âm nhạc cũng phải như thế, các động tác múa cũng phải như vậy…
Điều đó cho thấy, ngay từ rất sớm, người Việt Nam đã đi theo một lộ trình đó là hòa nhập văn hóa. Trong đạo Mẫu không phân biệt dân tộc, đa số cũng như thiểu số, rất bình đẳng và luôn sẵn sàng mở cửa để tiếp nhận đa văn hóa. Đây là vấn đề của cả nhân loại, cả thế giới đang kêu gọi. Thế nhưng từ rất xa xưa, các cụ của chúng ta đã nghĩ tới vấn đề đó và đã làm được điều đó.
Giáo sư Ngô Đức Thịnh: Theo tôi, đạo Mẫu có 4 vấn đề gắn với cộng đồng.
Một là: Nó mang ý nghĩa về mặt thế giới quan. Người Việt của chúng ta từ rất sớm đã đưa ra quan niệm người mẹ tự nhiên. Có nghĩa là vừa là người sinh ra mình, vừa là mẹ tự nhiên: Mẫu Thiên, Mẫu Địa, Mẫu Thoải. Đạo Mẫu coi tự nhiên là một người mẹ và tôn thờ.
Hai là: Đạo Mẫu là một tín ngưỡng hiện sinh, hướng về đời sống hiện sinh của con người. Đạo Mẫu mang cho con người sống ở trên đời này ba điều: Phúc – Lộc – Thọ. Đó là những ước muốn vĩnh hằng của con người. Đạo Mẫu không quan tâm đến con người sau khi chết sẽ như thế nào, mà chỉ quan tâm đến con người hiện tại, với 3 ước muốn là: sức khỏe, tiền tài và quan lộc. Đây cũng chính là lý do tại sao trong đời sống ngày càng hiện đại bao nhiêu thì đạo Mẫu lại càng cần thiết. Bởi nó thể hiện đúng những ước muốn khách quan của con người. Con người sinh ra ai cũng đều mong muốn mình có có sức khỏe, có tiền tài, được thăng quan tiến chức.
Ba là: Đạo Mẫu được coi là một tín ngưỡng thể hiện rõ chủ nghĩa yêu nước đã được tâm linh hóa, tín ngưỡng hóa. Điều đó thể hiện rõ nhất trong các vị thần mà đạo Mẫu tôn thờ. Trong đạo Mẫu, có khoảng 50 vị thần. Hầu hết các vị thần này đều là những nhân vật lịch sử có công với dân tộc hay đã được dân tộc lịch sử hóa, ví dụ như Đức Thánh Trần trong Đạo Mẫu đó chính là Trần Hưng Đạo. Vấn đề tôn thờ dân tộc, gắn với dân tộc đã được thể hiện rất rõ trong tín ngưỡng thờ các vị thần của đạo Mẫu.
Do đó, đạo Mẫu chính là người mẹ gắn với dân tộc. Và một khi lòng yêu nước trở thành một tín ngưỡng của dân tộc thì sức mạnh của nó sẽ ghê gớm đến nhường nào. Đây cũng chính là cái hay của Việt Nam mà được quốc tế ca ngợi “lòng yêu nước, gắn với vấn đề tín ngưỡng”.
Bốn là: Đạo Mẫu là một tín ngưỡng đa văn hóa. Đây là một ý nghĩa duy nhất chỉ có ở tín ngưỡng của Việt Nam. Trong 40 – 50 vị thần mà đạo Mẫu tôn thờ, thì có tới hơn chục vị thần là người dân tộc thiểu số.
Tôi lấy ví dụ: nếu vị thần hiện thân lên là người Tày thì ăn mặc theo kiểu Tày; người Nùng thì ăn mặc theo kiểu Nùng, người Khơ Me thì ăn mặc theo kiểu Khơ Me; và kèm theo nó thì âm nhạc cũng phải như thế, các động tác múa cũng phải như vậy…
Điều đó cho thấy, ngay từ rất sớm, người Việt Nam đã đi theo một lộ trình đó là hòa nhập văn hóa. Trong đạo Mẫu không phân biệt dân tộc, đa số cũng như thiểu số, rất bình đẳng và luôn sẵn sàng mở cửa để tiếp nhận đa văn hóa. Đây là vấn đề của cả nhân loại, cả thế giới đang kêu gọi. Thế nhưng từ rất xa xưa, các cụ của chúng ta đã nghĩ tới vấn đề đó và đã làm được điều đó.
Giáo sư Ngô Đức Thịnh, chuyên gia hàng đầu về đạo Mẫu Việt Nam.  Giáo sư Ngô Đức Thịnh phát biểu trong một buổi lễ kỷ niệm Ngày di sản văn hóa Việt Nam.  Giáo sư Ngô Đức Thịnh tặng hoa cho đại biểu đến dự.  Giáo sư Ngô Đức Thịnh đang hướng dẫn các đại biểu về những nghi thức trong buổi lễ. |
Phóng viên: Nói
đến những vấn đề tín ngưỡng, tâm linh, con người đến được cửa của
“Thánh Mẫu” cũng đều có một cơ duyên. Vậy cơ duyên của ông đến với đạo
Mẫu xuất phát từ đâu, thưa ông?
Giáo sư Ngô Đức Thịnh: Quê tôi ở Nam Định, nơi có rất nhiều đình chùa miếu mạo. Từ nhỏ, tôi đã tò mò chạy lên chùa xem các bà lên đồng hát văn, rồi sau đó được các cụ phát lộc cho. Tôi vẫn còn nhớ đó là một sâu có 5 quả táo ta nhỏ. Lộc hầu đồng ngày đó chỉ đơn giản vậy thôi chứ không được phong phú như bậy giờ. Ký ức ngày nhỏ là như vậy, và khi lớn lên hiểu chuyện một chút tôi vẫn cứ thắc mắc một câu hỏi là : “Tại sao nhà nước cấm như vậy mà vẫn không thể cấm được hiện tượng này?” và công việc tôi làm bây giờ là đi tìm câu trả lời cho câu hỏi đó. Với một nhà nghiên cứu văn hóa như tôi, thì một câu hỏi đó cũng đủ phải mất cả đời để tìm câu trả lời. Và theo tôi thì mọi cái ra đời đều có căn nguyên của nó, còn nhu cầu thì không thể cấm được.
Phóng viên: Theo đó thì đạo Mẫu nói chung và nghi thức tín ngưỡng hầu đồng nói riêng là tốt đẹp, nó vừa có một ý nghĩa tâm linh, vừa có một giá trị lịch sử rất lớn. Vậy tại sao, nó lại bị hiểu sai lệch và gây ra nhiều tranh cãi, cấm đoán như thời gian qua, thưa ông? Cái gốc của vấn đề ở đây là gì? Và điều này đã tác động như thế nào đến quá trình đi tìm tòi, nghiên cứu về đạo Mẫu của ông, thưa ông?.
Giáo sư Ngô Đức Thịnh: Nó bắt nguồn từ quy luật tâm lý của con người đó là: khi con người được đặt vào đúng vị trí của họ, được tin cậy thì họ sẽ có trách nhiệm với cộng đồng, với xã hội. Khi người ta làm sai, đi sai quy luật này thì nó sẽ trở thành cái xấu, những hệ lụy cho xã hội. Thời gian vừa qua hầu đồng nở rộ một cách ghê gớm mà không quản lý được, không đi theo một quy chuẩn nào. Có những người trục lợi trong chính tín ngưỡng của họ.
Tôi lấy ví dụ như ở Câu lạc bộ Tín ngưỡng. Cách để có thể quản lý được những thanh đồng, những ông chủ đền đó là thay vì cấm đoán họ không được làm cái này, cái kia, chúng tôi đã giải thích cho họ rằng nghi lễ truyền thống ngày xưa không như vậy. Ví dụ như vấn đề đồ mã trong các buổi hầu đồng, vấn đề là không thể cấm họ không sử dụng đồ mã, mà ở đây là mức độ; đó là còn chưa nói đến những giá trị nghệ thuật trong những đồ mã đó; nó đều mang những ý nghĩa nhân sinh quan rất sâu sắc.
Phóng viên: Vậy theo ông, cách để bảo tồn và phát huy được cao nhất những giá trị văn hóa trong tín ngưỡng này là gì?
Giáo sư Ngô Đức Thịnh: Vấn đề đặt ra ở đây là cái văn hóa, tín ngưỡng của hầu đồng là ở đâu? Là từ người dân. Bởi vậy có một nguyên lý rất quan trọng khi bảo tồn và gìn giữ những di sản văn hóa dân tộc đó là phải dựa vào cộng đồng. Chủ thể văn hóa phải giao về lại cho cộng đồng và kèm vào đó trao cho họ cái hiểu biết, cái tri thức, cái trách nhiệm. Con người nói chung là như vậy, nếu chúng ta không tin tưởng họ, coi thường họ thì họ sẽ tha hóa rất nhanh, còn một khi đã tin tưởng họ, đánh giá cao họ thì họ sẽ là những người rất có ích cho cộng đồng.
Hiện nay, theo thống kê sơ bộ những đền phủ chính trên đất nước Việt Nam, thì đã có tới hơn 7000 đền phủ. Đó là chưa kể đến điện tư nhân. Tôi còn nhớ trong một hội thảo quốc tế về vấn đề đạo Mẫu, có một ông ở Ủy ban UNESCO Việt Nam đã phát biểu. “Cấm nghi lễ này là có tội với di sản văn hóa dân tộc Việt Nam”.
Bởi vậy, là một nhà nghiên cứu đã dành trọn cả đời mình cho đạo Mẫu, tôi rất tin tưởng và cho rằng đạo Mẫu (với nghi lễ tín ngưỡng hầu đồng) của Việt Nam là một tín ngưỡng đặc trưng cho cái tầm và cái tâm của người Việt Nam chúng ta.
Phóng viên: Nhà nước đã công nhận hầu đồng là một nghi lễ tín ngưỡng quốc gia. Và hồ sơ đệ trình hầu đồng đề nghị công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể của nhân loại cũng đã được trình lên UNESCO. Rất hy vọng trong tương lai, hầu đồng được công nhận là một giá trị văn hóa cần được bảo tồn của nhân loại.
Giáo sư Ngô Đức Thịnh (sinh năm 1944) là một nhà nghiên cứu văn hóa Việt Nam. Ông nguyên là Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa Việt Nam. Hiện nay ông đang là Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn Văn hoá Tín ngưỡng Việt Nam (http://daomauvietnam.com/), Uỷ viên Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia và Phó Chủ tịch Hội đồng Folklore châu Á.
Giáo sư Ngô Đức Thịnh: Quê tôi ở Nam Định, nơi có rất nhiều đình chùa miếu mạo. Từ nhỏ, tôi đã tò mò chạy lên chùa xem các bà lên đồng hát văn, rồi sau đó được các cụ phát lộc cho. Tôi vẫn còn nhớ đó là một sâu có 5 quả táo ta nhỏ. Lộc hầu đồng ngày đó chỉ đơn giản vậy thôi chứ không được phong phú như bậy giờ. Ký ức ngày nhỏ là như vậy, và khi lớn lên hiểu chuyện một chút tôi vẫn cứ thắc mắc một câu hỏi là : “Tại sao nhà nước cấm như vậy mà vẫn không thể cấm được hiện tượng này?” và công việc tôi làm bây giờ là đi tìm câu trả lời cho câu hỏi đó. Với một nhà nghiên cứu văn hóa như tôi, thì một câu hỏi đó cũng đủ phải mất cả đời để tìm câu trả lời. Và theo tôi thì mọi cái ra đời đều có căn nguyên của nó, còn nhu cầu thì không thể cấm được.
Phóng viên: Theo đó thì đạo Mẫu nói chung và nghi thức tín ngưỡng hầu đồng nói riêng là tốt đẹp, nó vừa có một ý nghĩa tâm linh, vừa có một giá trị lịch sử rất lớn. Vậy tại sao, nó lại bị hiểu sai lệch và gây ra nhiều tranh cãi, cấm đoán như thời gian qua, thưa ông? Cái gốc của vấn đề ở đây là gì? Và điều này đã tác động như thế nào đến quá trình đi tìm tòi, nghiên cứu về đạo Mẫu của ông, thưa ông?.
 Hầu đồng là một tín ngưỡng dân gian mà một bộ phận người Việt rất thích.    Trong buổi lễ kỷ niệm Ngày di sản văn hóa Việt Nam, các nghi lễ (36 giá đồng) trong hầu đồng đều được tái hiện lại.  Ban nhạc trong nghi lễ hầu đồng. |
Giáo sư Ngô Đức Thịnh: Nó bắt nguồn từ quy luật tâm lý của con người đó là: khi con người được đặt vào đúng vị trí của họ, được tin cậy thì họ sẽ có trách nhiệm với cộng đồng, với xã hội. Khi người ta làm sai, đi sai quy luật này thì nó sẽ trở thành cái xấu, những hệ lụy cho xã hội. Thời gian vừa qua hầu đồng nở rộ một cách ghê gớm mà không quản lý được, không đi theo một quy chuẩn nào. Có những người trục lợi trong chính tín ngưỡng của họ.
Tôi lấy ví dụ như ở Câu lạc bộ Tín ngưỡng. Cách để có thể quản lý được những thanh đồng, những ông chủ đền đó là thay vì cấm đoán họ không được làm cái này, cái kia, chúng tôi đã giải thích cho họ rằng nghi lễ truyền thống ngày xưa không như vậy. Ví dụ như vấn đề đồ mã trong các buổi hầu đồng, vấn đề là không thể cấm họ không sử dụng đồ mã, mà ở đây là mức độ; đó là còn chưa nói đến những giá trị nghệ thuật trong những đồ mã đó; nó đều mang những ý nghĩa nhân sinh quan rất sâu sắc.
Phóng viên: Vậy theo ông, cách để bảo tồn và phát huy được cao nhất những giá trị văn hóa trong tín ngưỡng này là gì?
Giáo sư Ngô Đức Thịnh: Vấn đề đặt ra ở đây là cái văn hóa, tín ngưỡng của hầu đồng là ở đâu? Là từ người dân. Bởi vậy có một nguyên lý rất quan trọng khi bảo tồn và gìn giữ những di sản văn hóa dân tộc đó là phải dựa vào cộng đồng. Chủ thể văn hóa phải giao về lại cho cộng đồng và kèm vào đó trao cho họ cái hiểu biết, cái tri thức, cái trách nhiệm. Con người nói chung là như vậy, nếu chúng ta không tin tưởng họ, coi thường họ thì họ sẽ tha hóa rất nhanh, còn một khi đã tin tưởng họ, đánh giá cao họ thì họ sẽ là những người rất có ích cho cộng đồng.
Hiện nay, theo thống kê sơ bộ những đền phủ chính trên đất nước Việt Nam, thì đã có tới hơn 7000 đền phủ. Đó là chưa kể đến điện tư nhân. Tôi còn nhớ trong một hội thảo quốc tế về vấn đề đạo Mẫu, có một ông ở Ủy ban UNESCO Việt Nam đã phát biểu. “Cấm nghi lễ này là có tội với di sản văn hóa dân tộc Việt Nam”.
Bởi vậy, là một nhà nghiên cứu đã dành trọn cả đời mình cho đạo Mẫu, tôi rất tin tưởng và cho rằng đạo Mẫu (với nghi lễ tín ngưỡng hầu đồng) của Việt Nam là một tín ngưỡng đặc trưng cho cái tầm và cái tâm của người Việt Nam chúng ta.
Phóng viên: Nhà nước đã công nhận hầu đồng là một nghi lễ tín ngưỡng quốc gia. Và hồ sơ đệ trình hầu đồng đề nghị công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể của nhân loại cũng đã được trình lên UNESCO. Rất hy vọng trong tương lai, hầu đồng được công nhận là một giá trị văn hóa cần được bảo tồn của nhân loại.
Giáo sư Ngô Đức Thịnh (sinh năm 1944) là một nhà nghiên cứu văn hóa Việt Nam. Ông nguyên là Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa Việt Nam. Hiện nay ông đang là Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn Văn hoá Tín ngưỡng Việt Nam (http://daomauvietnam.com/), Uỷ viên Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia và Phó Chủ tịch Hội đồng Folklore châu Á.
Bài: Thảo Vy - Ảnh: Việt Cường
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét